KULTURNA BAŠTINA: CRKVA RIZE BOGORODICE KOD BIJELE

Rijetko arhitektonski kompleksna crkva


Iznad primorskog dijela omanjeg bokeškog mjesta Bijela, u zaseoku Vala, nedaleko od Herceg-Novog, nalazi se crkva posvećena Rizi Bogorodice. Ova rijetko arhitektonski kompleksna crkva se sastoji od dvije građevine: starije, za koju se pretpostavlja da je nastala na prelazu XII u XIII vijek, i novije, sagrađene iznad ostataka starijeg zdanja godine 1824., sa zvonikom iz 1836.
Starijoj crkvi pripada apsida u nešto nižem nivou čija osnova pokazuje blago nepravilan poluelipsasti oblik. Zidovi su izgrađeni od lomljenog kamena, a spolja oživljeni lezenama koje se vezuju za potkrovlje. Episkopsko sjedište i tri niše u unutrašnjosti ukazuju na pretpostavku da je crkva u određenom periodu mogla biti katedralna. Odlike arhitekture starije crkve, dakle, pokazuje specifičnosti karakteristične za period romanike. Najbliža analogija sa ovim primjerom su bočne kapele uz Radoslavljevu pripratu Bogorodičine crkve u Studenici iz tridesetih godina XIII vijeka. Arheološka istraživanja su pokazala da je cjelokupna površina starije građevine bila tek nešto viša od površine apside. Kasnije je, tokom XVI ili XVII vijeka, uz nju dozidana nešto šira priprata. Pravilnost datiranja starije crkve u XII ľ XIII vijek potvrđuje i očuvani živopis čiji se ostaci nalaze u njenom apsidalnom dijelu. U donjoj zoni se može prepoznati scena “Poklonjenje žrtvi”, dok je iznad nje, u polukaloti prikazana Bogorodica tipa “Oranta”, raširenih ruku sa likom Hrista na prsima. Kako je u ikonografiji XII vijeka uobičajeno, Bogorodici, s obiju strana, prilaze po dva priklonjena arhanđela. Najbliže ikonografske paralele u odnosu na ovo slikarstvo postoje u apsidama Kurbinova na Prespanskom jezeru, Sv. Nikole u Prilepu i Sv. Vrača u Kosturu. Takođe, obrisi jako nabranih draperija prebačenih preko ruku arhanđela, javljaju se u sličnom, karakterističnom obliku i u ostalim brojnim spomenicima sakralnog slikarstva u Makedoniji. Primjeri sa sličnim islikavanjem draperije koja prekriva dio ruku arhanđela nijesu rijetki i kada je riječ o udaljenijim oblastima u periodu XII vijeka (na pr. ruske ikone i freske, sicilijanski mozaici i dr.). Stil majstora fresko slikarstva starije crkve Riza Bogorodice takođe ukazuje na XII ľ XIII vijek i postupak koji se oslanja na modelaciju likova koja sadrži podslikavanje određenih djelova ciglastocrvenom bojom, dok se u sijenci nalazi blago primjetna svijetlozelena nijansa. Isticanje osvijetljenih mijesta riješeno je blago islikanim prelazima u oker tonovima. Bliže analogije, kada je riječ o stilu, pronalazimo u ponekom liku iz likovnog ansambla u Nerezima, a, takođe, i u predstavi “Poklonjenje agnecu” u pomenutoj crkvi Sv. Nikole u Prilepu, što ukazuje na majstora čije se stilske osobenosti mogu povezati sa tradicijom dvorskih i gradskih radionica epohe Komnena. Međutim, slikarstvo u crkvi Riza Bogorodice vidno teži ka manje deskriptivnoj i sažetijoj modelaciji što upućuje na sigurniji zaključak da je riječ o slikarstvu koje se preciznije može datovati u početak XIII vijeka.
Pokušaj rasvjetljavanja nastanka crkve Riza Bogorodice neminovno se vezuje za identifikaciju ličnosti episkopa Danila “hrišćanina”, čiji je dopojasni portret naslikan u dnu apside, u niši iznad episkopskog sjedišta. Bliže analogije sa mjestom na kome je izveden ovaj portret mogu se vezati jedino sa biskupskim portretom iznad episkopskog sjedišta u crkvi u Torčelu, pokraj Venecije, izvedenom u tehnici mozaika (XII v.). Već na prvi pogled je jasno vidljivo da je portret episkopa Danila izveden drugačijim likovnim postupkom u odnosu na likove svetitelja koji se nalaze u njegovoj neposrednoj blizini. Naime, lice je modelisano samo okerom, bez zelenkastih sijenki. Dugo vremena se ličnost episkopa Danila neuspjelo pokušavala identifikovati sa srpskim piscem i arhiepiskopom Danilom sa početka XIV vijeka. Međutim, sigurnijim se čine kasnije izvedene pretpostavke da je u pitanju jedan od bosanskih ili hercegovačkih episkopa koje je proizveo dubrovački nadbiskup krajem XII i početkom XIII vijeka.
Nova crkva, mnogo većih dimenzija, uklopila je u svoj korpus ostatke starije crkve. Jednobrodne je osnove sa istaknutim pilastrima koji je dijele na traveje. Iznad središnjeg dijela građevine uzdiže se kupola oslonjena na oktogonalni tambur koji se spolja oslanja na kubično postolje. Ispred portala, uz zapadnu fasadu, podignut je 1836. godine monumentalni zvonik, raščlanjen dvojnim otvorima i otvorenim prizemljem. Kompletna građevina, a naročito prostorna koncepcija zvonika, aritektonski podsjeća na veću crkvu Uspenja Bogorodice, obližnjeg manastira Savina kod Herceg-Novog. Enterijer crkve krasi velelepna, drvorezbarski ukrašena, ikonostasna pregrada koju je, u drugoj polovini XIX vijeka, oslikao grčki ikonopisac Nikola Aspioti. Ikone su rađene u, tada popularnom, italo-kritskom maniru uz primjetan upliv zapadnjačkih stilskih shvatanja, a prema očuvanom zapisu na ikonostasu, slikaru je za ovaj rad isplaćena suma od hiljadu talira. U crkvi se danas čuvaju i neki od pokretnih predmeta od naročite istorijsko-umjetničke vrijednosti. To je zbirka ikona iz XVII i XIX v. i zbirka starih štampanih knjiga, među kojima i primjerak Cetinjskog oktoiha prvoglasnika iz štamparije Crnojevića.

---------------------------------------------------

Bez vidnih oštećenja


Oko crkve se nalazi groblje. Uz njen sjeverni zid nalazi se i porodična grobnica Subotića, gde je sahranjena dr Jelisaveta Subotić, lingvista, koja je tokom šezdesetih i sedamdesetih godina XX vijeka istraživala ovo područje i objavila više značajnih radova. Crkva ima isturen položaj u odnosu na groblje, i njena zapadna polovina nalazi se izvan ogradnog zida. Ispred crkve je mali popločani plato, prekinut trasom puta Risan-Grahovo. Crkva se danas nalazi u dobrom stanju i bez vidnih oštećenja. Na južnoj strani, pored groblja, nalazi se građevina zidana kamenom, spratnosti prizemlje i sprat, koja je danas ruševina bez krova i međuspratne konstrukcije. Pretpostavlja se da je sagrađena za potrebe vojske, u doba austrijske vlasti. Pisani istorijski izvori ne sadrže precizne podatke o vremenu i radovima koji su se izvodili na crkvi, ali analizirajući položaj današnje crkve u odnosu na okolni teren, groblje i put kao i stepen obrade kamena i kvalitet zidanja uočavaju se tri faze u gradnji crkve.

Lucija Đurašković