Referendum: izbor koji nismo napraviliFedja Pavlović
Gdje je crnogorska suverenistička ideja danas, petnaest godina nakon pobjede tzv. suverenističkog bloka na referendumu o nezavisnosti? Može li nam osvrt na prirodu referendumske odluke pomoći u potrazi za jednim savremenim, postreferendumskim izrazom suverenizma?
U prilog razmatranju ovih pitanja, kandidujem jednu možda radikalnu tezu:
na crnogorskoj političkoj sceni vlada opšti kolonijalni konsenzus. Svi relevantni pravci politike u našem društvu manje ili više otvoreno zastupaju kolonijalistička stanovišta. Kolonijalna svijest oblikuje horizont naših političkih očekivanja do mjere da danas najveći dio crnogorske javnosti ne vjeruje u mogućnost političkog izraza koji nije u biti kolonijalistički.
Ova se teza dā razraditi kroz kratak uporedni pregled tri dominantna pravca kolonijalne politike u Crnoj Gori.
- Politika tzv. srpskog integralizma, koja crnogorsku zajednicu doživljava kao organski dio integralne srpske nacije („srpski svet”), čije je prirodno pravno-političko ishodište federalno uređena nacionalna država („savez srpskih država”) sa sjedištem u Beogradu. Srpski integralisti žučno osporavaju postojanje posebnog crnogorskog demosa,koji se vremenom razvio unutar srpskog narodnog korpusa i koji bi Srbima iz Crne Gore, kao sastavnom dijelu tog demosa, pružio jedan dodatni, politički relevantan (dualni) identitet mimo onog srpskog. Za srpske integraliste, crnogorstvo kao zaseban društveni identitet nema, niti je ikad imalo karakter koji bi opravdao samostalnost crnogorske države — ono je puka teritorijalna odrednica u ravni ‘hercegovstva’ ili ‘šumadinstva’, bez suštinskog državotvornog kapaciteta. Crnogorska državnost, dakle, ima smisla jedino kao faza, tj. dijalektički pokret u istorijskom procesu čiji je krajnji cilj ujedinjenje svih Srba u jednu nacionalnu državu.
- Velikoevropska politika, koja Crnu Goru vidi kao buduću federalnu jedinicu jedne sve snažnije centralizovane Evropske unije („Sjedinjene Evropske Države”) kojom će se upravljati iz Brisela. Ako srpski integralisti raison d’etre države nalaze u naciji, za evrofederaliste država postoji prvenstveno zato da bi svojim građanima obezbijedila institucionalne servise neophodne za ostvarenje određenog očekivanog nivoa kvaliteta života („evropski standard”). A da bi u tome uspjela, Crnoj Gori su neophodne reforme — koje naše institucije i domaća politička elita nisu u stanju da samostalno sprovedu. Stoga se kao jedini put nameće prepuštanje ključnih mehanizama unutrašnje i spoljne politike stranim institucijama, poput Evropske komisije i Visokog predstavnika Unije za vanjske poslove i bezbjednosnu politiku. Iz ugla evrofederalista, ideja crnogorske države održiva je samo u sklopu ovog bloka, u kome bi našoj zemlji u teoriji pripala neka vrsta ‘ograničenog suvereniteta’, a u praksi ni toliko.
- DPS-ovo banana-državništvo, koje se zalaže za to da Crna Gora postane neka vrsta Kajmanskih ostrva za međunarodni krupni kapital, čiju će ekonomsku politiku diktirati interesi inostranih kapitalnih investitora („Crna Gora ka Monako!”). Banana-državnički ekonomski model zasniva se na uvjerenju da domaća privreda ne može da bude nosilac ekonomskog razvoja zemlje, već tu fukciju moramo prepustiti stranim investitorima, koje možemo privući jedino tako što ćemo im ponuditi subvencije i povlastice koje im nijedna normalna država ne bi dala. Rezultat u praksi? Monako sa Aliexpress-a — država koja visokim nametima i sklerotičnom birokratijom veže ruke domaćim malim i srednjim preduzetnicima, dok tapije na vrijedne nacionalne resurse u bescijenje razdaje galeriji ‘kontroverznih’ inostranih oligarha (Deripaska, Šinavatra, Pua…) u talu sa šačicom režimskih kronijevaca. Za ovdašnje banana-državnike raison d’etre crnogorske državnosti nije ni nacionalni ni socioekonomski — država postoji prvenstveno zato da bi njene resurse Prva familija mogla neometano da privatizuje i rasproda.
Tri navedena politička pravca nisu nužno međusobno isključiva. Premda se očituju u različitim domenima politike — na nivou dnevno-političke retorike (‘
Srpski svet’), u procesu evrointegracija (‘
EU nema alternativu’), na makroekonomskom planu (‘
Crna Gora ka Monako’) — objedinjava ih premisa na kojoj počivaju, a koja glasi:
Crnoj Gori je neophodan neki strani gazda. Ova naša zajednica naprosto nema kapaciteta — da li identitetskih ili institucionalnih ili privrednih — da u današnjem globalizovanom svijetu samostalno uredi društveni život na svojoj teritoriji. Prema tome, ona može da funkcioniše jedino kao relativno pasivan dio neke šire političke cjeline kojom će se upravljati negdje izvan naših granica i bez pretjeranog upliva s naše strane — to jest, kao kolonija.
Jedine bitne tačke sporenja između tri ponuđene opcije su identitet tog neophodnog stranog gazde — hoće li to biti beogradska, briselska ili neka eksteritorijalna korporativna elita — i logika na kojoj će se kolonijalni odnos zasnivati — nacionalistička, tehnokratska ili investiciono-razvojna.
Zato je u današnjoj crnogorskoj javnoj sferi antikolonijalni narativ moguće čuti isključivo u sklopu nekog konkurentskog kolonijalnog diskursa.
Imamo velikoevropsku kritiku srpske integralističke ideje, imamo i velikosrpsku kritiku ‘Sjedinjenih Evropskih Država’ — u oba slučaja, razumije se, pozivanje na crnogorski suverenitet ima tek polemičku težinu. Servilnost koju naša Vlada pokazuje prema Briselu danas kritikuju apologete politike koja nas je, zarad koruptivnih interesa pojedinaca bliskih vlasti, uvukla u dužničko ropstvo prema Kini. A onima koji poput pokvarene ploče ponavljaju „nikad više 1918!” nekako baš uvijek promakne istorijska paralela između učlanjenja u EU i prisajedinjenja „velikoj ujedinjenoj Jugoslaviji”, između današnjeg „EU nema alternativu!” i tadašnjeg „Ujedinjenje ili smrt!”.
Drugim riječima, fali nam autentičan suverenistički impuls. Ne mislim na neki novi politički pravac, koji bi imao jasno definisanu ideološku, spoljnopolitičku ili ekonomsku agendu, koliko na jedan načelan pristup razmatranju društveno-političkih tema, koji bi kapitalne političke procese sagledavao kroz prizmu potrebe za očuvanjem (minimuma) crnogorskog političkog subjektiviteta.
Takav pristup ne bi nužno bio ni anti-EU ni protiv ‘srpskog sveta’, niti bi robovao autarkijskim fantazijama, već bi sve te procese posmatrao uz dozu suverenističke rezerve. Članstvo u EU? Možda, ali ne po cijenu utapanja u federalnu naddržavu. ‘Srpski svet’? Isključivo kao kulturno-politička alijansa suverenih zemalja. Strane investicije? Naravno — ali bez neokolonijalnih subvencija. Impulsa ove vrste u našoj javnoj sferi nema.
Ovaj presjek situacije ne bi zvučao čudno da se radi o zemlji koja je, prije deceniju i po, održala referendum o nezavisnosti na kome je opcija DA doživjela debakl, nakon čega su njeni zastupnici zbrisani s političke mape.
Međutim, desilo se suprotno — i eto paradoksa. Kada bismo danas, petnaest godina pošto smo birali DA, održali dva referenduma — (1) „Želite li da Crna Gora bude nezavisna država?” i (2) „Smatrate li da je Crnoj Gori neophodan neki strani gazda?” — čini se da bi u oba slučaja današnje DA bilo snažnije od onog iz 2006. Kako to objasniti?
Predlažem da značenje referendumskog DA razmotrimo u ključu koncepcijske razlike između dva pojma koja se u javnom diskursu nerijetko tretiraju kao sinonimi —
nezavisnost i
suverenost.
Nezavisnost je pravna kategorija, koja se tiče međunarodno-pravnog statusa jednog entiteta i ogleda se u stavkama poput međunarodnog priznanja, punopravnog članstva u UN i diplomatskih odnosa s drugim državama.
Suverenost, s druge strane, označava stepen sposobnosti legitimne vlasti jedne zemlje da autonomno donosi odluke kojima se uređuje zajednički život na njenom prostoru. Ta sposobnost, iz savremene demokratske perspektive, nema neku emancipatorsku vrijednost ako vlast svoj legitimitet ne temelji na narodnoj volji — domicilni šeik nije mnogo poželjniji od kolonijalnog namjesnika. Međutim, u onim društvima koja sebe smatraju demokratskim, pitanje suvereniteta je pitanje samoupravljanja, pa borba za suverenitet postaje borba za slobodu jedne zajednice da samostalno, preko svojih slobodno izabranih predstavnika, odlučuje o svojoj sudbini.
Nezavisnost ima smisla jedino kao okvir kroz koji zemlja dobija šansu da poveća stepen svog suvereniteta — u protivnom, nezavisnost je farsa. U tom kontekstu treba postaviti pitanje referendumskog DA:
da li smo 2006, glasajući za nezavisnost, birali suverenost? Bolje rečeno, šta je ko birao?
Jedni su birali promjenu geostrateškog kursa, tj. zamjenu starog beogradskog hegemona novim (neuporedivo uticajnijim) gazdom iz Brisela. Drugi su željeli privatnu državu u nadi da će se okoristiti od njene privatizacije. Treći, čiji je krhki identitet počivao na antisrpstvu, zaokružili su DA iz razloga koji su pretežno terapeutski. Četvrti — recimo to otvoreno — nezavisnost Crne Gore shvatili su kao korak u pravcu ostvarenja njihovog velikodržavnog projekta.
A suverenisti? Šta je sa onima koji su se zalagali za nezavisnu Crnu Goru zato da bi naše društvo steklo uslove da samostalno upravlja zajedničkom kućom? Takvi nisu bili glavni protagonisti priče o nezavisnoj Crnoj Gori. Zato referendumsko DA nije imalo autentičan suverenistički karakter, i zato danas, u zemlji čiju političku scenu i dalje definiše referendumska brazda, nezavisnost bez suverenosti predstavlja dominantno političko stanovište, a suverenističke impulse treba da tražimo sondom.
